نخستین ایدهٔ تأسیس دانشگاه در شهر تبریز یک سال پس از خاتمهٔ جنگ جهانی دوم، در زمان حکومت خودمختار آذربایجان در سال ۱۳۲۵ مطرح شد. مکان اولیه دانشگاه آذربایجان، در محل دانشسرای پسران در میدان دانشسرا بوده و ریاست آن را دکتر نصرت الله جهانشاهلو افشار کرسفی بر عهده داشت. در نخستین سال گشایش، تعداد ۱۷۹ دانشجو در رشته‌های طب، فلاحت، پداگوژی، فلسفه و ادبیات به تحصیل مشغول شدند. برای تأسیس این مؤسسه، در تاریخ خردادماه ۱۳۲۵ در مدخل شرقی آن زمان تبریز، ساختمان دانشسرا تبدیل به دانشگاهی به‌نام «آذربایجان اونیورسیته‌سی» (دانشگاه آذربایجان) شد. پس از بازپس‌گیری آذربایجان به دست ارتش ایران و سرنگونی دولت خودمختار آذربایجان مؤسسهٔ تازه‌تأسیس دانشگاه آذربایجان منحل شد. در دی‌ماه همان سال از سوی دانشگاه تهران دو تن از استادان به نام‌های «مصطفی حبیبی» و «خان‌بابا بیانی» مأموریت یافتند تا جهت راه‌اندازی واقعی دانشگاه در تبریز اقدام نمایند. این دانشگاه با پذیرش ۱۶۰ دانشجو در دو دانشکدهٔ پزشکی و ادبیات، تحت ریاست دکتر بیانی، در ۲۲ آبان ۱۳۲۶ به‌طور رسمی فعالیت آموزشی خود را آغاز نمود. مراسم گشایش دانشگاه که به‌عنوان یک واقعهٔ منحصربه‌فرد و بزرگ در تاریخ معاصر تبریز قلمداد می‌شود، به‌طور زنده از رادیوی محلی پخش شد. با گذشت زمان دانشکده‌ها، آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها و آموزشکده‌های آن به‌تدریج تأسیس شدند. پس از انقلاب این دانشگاه به دو قسمت «دانشگاه تبریز» و «دانشگاه علوم پزشکی تبریز» تقسیم گردید.
در سال ۱۳۴۶، دانشگاه تبریز که بعدها «دانشگاه آذرآبادگان» نامیده شد، در مکان کنونی بنا گردید. پیش از آن، زمین فعلی دانشگاه، باغ بزرگی متعلق به دکتر موسوی و دکتر علم‌الهدی بود. ملک هر کدام از این مالکان، با دیوار کوتاهی در وسط از همدیگر تفکیک می‌شد. در ضلع شمالی این دو قطعه باغ، قهوه‌خانه‌ای سنتی در کنار چشمه زبیده خاتون به نام «قهوه‌خانه چمن گلی» واقع شده بود. بعد از این باغ‌ها، باغ پیکریه و در طرف شمال جاده هم باغ حاج محمدعلی حیدرزاده قرار داشت. در باغ پیکریه، امروز در بلوار ۲۹ بهمن، توت باغی و بیمارستان ۲۹ بهمن ساخته شده بود و در محل ادارهٔ آبیاری امروزی و سازمان صدا و سیما نیز مصلای شهر واقع بود در مواقع خشکسالی در آنجا نماز استسقا برای طلب باران ادا می‌شد.
دانشگاه تبریز در حال حاضر با بیش از ۲۴٬۰۰۰ نفر دانشجو و حدود ۹۰۰ نفر هیئت علمی، ۲۰۰ آزمایشگاه تخصصی و عمومی، موزهٔ تاریخ و فرهنگ، موزهٔ جانورشناسی، موزهٔزمین‌شناسی، مرکز پردازش تصاویر ماهوارهای و مراکز و مؤسسه‌های تحقیقاتی و پژوهشی، محیط آموزشی و دانشگاهی بزرگی را در سطح کشور فراهم آورده‌است
روند نام‌گذاری دانشگاه تبریز به این ترتیب می‌باشد که: در سال ۱۳۲۶ (سال تأسیس دانشگاه) نام «دانشگاه تبریز» برای این دانشگاه انتخاب شد. نام دانشگاه پس از چند سال به «دانشگاه آذرآبادگان» تغییر یافت. پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ نام دانشگاه دوباره به «دانشگاه تبریز» تغییر یافت. پس از مدتی «دانشگاه علوم پزشکی تبریز» از آن جدا گردید.